Η σημασία της προστασίας και βιώσιμης διαχείρισης των υγροτόπων

Σ τις 2 Φεβρουαρίου 1971 υπογράφτηκε η Σύμβαση για τους Υγροτόπους στην πόλη Ραμσάρ του Ιράν, στις ακτές της Κασπίας Θάλασσας. Έκτοτε, την ίδια μέρα, εορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Υγροτόπων, όπως χαρακτηρίζονται τα δέλτα, τα έλη, οι λίμνες, οι λιμνοθάλασσες, οι πηγές, οι εκβολές, οι ποταμοί και οι τεχνητές λίμνες.

Η Σύμβαση Ραμσάρ (www.ramsar.org) αποσκοπεί στην προστασία και τη συνετή χρήση όλων των υγροτόπων μέσω τοπικών και εθνικών δράσεων και διακρατικής συνεργασίας ως μια συνεισφορά στην αειφόρο ανάπτυξη. Στη συνθήκη περιλαμβάνονται 1524 υγρότοποι με έκταση 520 εκατομμυρίων στρεμμάτων περίπου.

Στην απογραφή των ελληνικών υγροτόπων από το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων, το 2000, αναφέρονται 411 υγρότοποι στην Ελλάδα, οι περισσότεροι εκ των οποίων βρίσκονται στη βόρεια Ελλάδα. Από αυτούς, 10 υγρότοποι έχουν χαρακτηρισθεί ως Υγρότοποι Διεθνούς Σημασίας, σύμφωνα με τη Σύμβαση Ραμσάρ.

Στο παρελθόν παρά τη σημασία τους για τις τοπικές κοινωνίες οι υγρότοποι αντιμετωπίστηκαν ως πρόβλημα (λόγω κουνουπιών και άλλων εντόμων, προκαταλήψεων, κινδύνων κα). Κάποια εποχή ξεκίνησαν μεγάλα έργα αποξήρανσής τους για να επεκταθούν η καλλιεργήσιμη γη και οι τουριστικές, βιομηχανικές ή αστικές δραστηριότητες. Δεν είναι λίγοι οι υγρότοποι που χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι απόρριψης σκουπιδιών και μπάζων.

Σήμερα, όμως, ως αποτέλεσμα συστηματικής επιστημονικής έρευνας, αλλαγής αξιών και αναγνώρισης της σημασίας των οικοσυστημάτων για το περιβάλλον αλλά και για την οικονομία και την κοινωνία, οι υγρότοποι θεωρούνται πολύ μεγάλης οικολογικής και οικονομικής αξίας και προστατεύονται από Διεθνείς Συμβάσεις, ευρωπαϊκές Οδηγίες και εθνικές νομοθεσίες. Επιδιώκεται πλέον όχι μόνο η προστασία αλλά αν είναι δυνατόν και η αποκατάσταση «χαμένων» υγροτόπων, όπως είναι για παράδειγμα η λίμνη Κάρλα, που αποξηράνθηκε και τώρα γίνεται προσπάθεια να ξαναδημιουργηθεί. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται τα τελευταία χρόνια ακόμα και για τους μικρούς υγρότοπους: μια μικρή αλυκή, ένα ρέμα με λίγο νερό, ένα «νερόλακκο» σε ένα μικρό νησί κ.ά.

Φωτογραφία: Θέκλα Μαλάμου / caravanproject.org

Γιατί είναι σημαντικοί οι υγρότοποι;

Οι υγρότοποι είναι σημαντικοί όχι μόνο για το περιβάλλον αλλά και για τις τοπικές κοινωνίες και οικονομίες γιατί:

– Συγκεντρώνουν μεγάλο αριθμό ειδών, όχι μόνο αυτά που είναι ευρύτερα γνωστά, όπως τα φλαμίνγκο, οι πελεκάνοι, οι ερωδιοί, οι πελαργοί, οι πάπιες, αλλά και είδη που είναι σημαντικά για όλη την τροφική αλυσίδα. Οι υγρότοποι θεωρούνται σήμερα «τράπεζες γενετικού υλικού» επειδή εκεί απαντάται μεγάλο ποσοστό του φυσικού πλούτου. Πολλά ζώα (μεταξύ άλλων πολλά είδη πουλιών) αναζητούν την τροφή τους σε υγρότοπους, μένουν εκεί μόνιμα ή ευκαιριακά, ξεκουράζονται κατά το μεταναστευτικό τους ταξίδι, αναπαράγονται. Η καταστροφή ή υποβάθμιση ενός υγρότοπου σημαίνει και τη μείωση της βιοποικιλότητας γενικότερα.

– Συμβάλλουν στον καθαρισμό των νερών από ρύπους (λειτουργούν ως φίλτρα), στην προστασία από την υφαλμύρωση (είσοδος νερού της θάλασσας στον υδροφόρο ορίζοντα) και στον εμπλουτισμό του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα. Η αποξήρανση της Κάρλας είχε, για παράδειγμα, επιπτώσεις συνολικά στα υπόγεια νερά της περιοχής.

– Προστατεύουν από τις πλημμύρες και από τις επιπτώσεις ακραίων καιρικών φαινομένων.

Εικόνες υπέροχες, που σε ηρεμούν και γαληνεύουν την ψυχή σου, αντικρύζει όποιος βρίσκεται στη λίμνη Βόλβη. Είναι η μεγαλύτερη λίμνη της Μακεδονίας και η δεύτερη μεγαλύτερη της Ελλάδας. Βρίσκεται ανατολικά της πόλης της Θεσσαλονίκης και μαζί με τη λίμνη Κορώνεια, σε απόσταση περίπου 11 χιλιομέτρων, αποτελούν υγρότοπο διεθνούς σημασίας και προστατεύονται από τη συνθήκη Ραμσάρ. Η δημιουργία της αποδίδεται σε τεκτονική δραστηριότητα.

– Δεσμεύουν στα φυτά και στα ιζήματα διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα (αέριο που συμβάλλει στην αλλαγή του κλίματος).

– Ρυθμίζουν τη θερμοκρασία, ιδιαίτερα παράκτιων περιοχών, διατηρώντας τις διακυμάνσεις (ημερήσιες, εποχικές, ετήσιες) της θερμοκρασίας σε πιο ήπιο επίπεδο. Η αποξήρανση ενός υγρότοπου μπορεί να κάνει πιο ψυχρούς τους χειμώνες και πιο θερμά τα καλοκαίρια.

– Μετατρέπουν την ηλιακή ακτινοβολία, το διοξείδιο του άνθρακα και διάφορα στοιχεία σε οργανική ύλη και θρεπτικά υλικά που στηρίζουν τις τροφικές αλυσίδες. Δικαίως οι υγρότοποι θεωρούνται από τα πιο παραγωγικά σε βιομάζα οικοσυστήματα.

Στα σύνορα του νομού Ροδόπης και Ξάνθης κρύβεται ένας μικρός θησαυρός, η τέταρτη μεγαλύτερη λίμνη στην Ελλάδα, η Βιστωνίδα. Eίναι ένας “μικρός επίγειος παράδεισος” χλωρίδας και πανίδας, έχει ανακηρυχθεί ως περιοχή Ειδικής Προστασίας (Οδηγία 79/409/ΕOK, “Περί Διατήρησης των Άγριων Πτηνών”), είναι καταχωρημένη ως “Περιοχή Πουλιών Σημαντική για την Κοινότητα”, αναφέρεται ως Σημαντική Περιοχή για την ορνιθοπανίδα σε διεθνείς-ευρωπαϊκούς καταλόγους βιότοπων/υγρότοπων και έχει ενταχθεί στο Ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000.

– Υποστηρίζουν την αλιεία, τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Μερικοί υγρότοποι, όπως οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου -Αιτωλικού, είναι (ήταν) πλούσιοι σε ιχθυοπανίδα. Σε υγροτοπικούς βοσκότοπους έβοσκαν παλιότερα βουβάλια (σε ορισμένες περιοχές, όπως στον Αξιό, Γαλλικό, Πρέσπες, Νέστο, Βιστωνίδα κ.ά. βόσκουν ακόμα).

– Προσφέρονται για επιστημονική έρευνα, οικο-τουρισμό, ξεναγήσεις, επισκέψεις εκπαιδευτικού χαρακτήρα, παρατηρήσεις πουλιών- φυσικά κάτω από προϋποθέσεις λόγω της ευαισθησίας τους ως οικοσυστήματα.

Στο βορειοδυτικό τμήμα της Περιφερειακής Ενότητας Σερρών, σε απόσταση 53 χλμ από την πόλη των Σερρών και 95 χλμ από τη Θεσσαλονίκη, βρίσκεται ένας από τους σημαντικότερους υγρότοπους σε ελληνικό αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η τεχνητή λίμνη Κερκίνη.
Ο υγρότοπος της Κερκίνης και η ευρύτερη περιοχή χαρακτηρίστηκε Εθνικό Πάρκο το Νοέμβριο του 2006, προκειμένου να προστατευτεί ως εθνική φυσική κληρονομιά. Η συνολική έκταση της προστατευόμενης ζώνης ανέρχεται σε 831.000 στρέμματα περίπου.

Ποια είναι η κατάστασή τους στην Ελλάδα;

Η Ελλάδα έχει μια από τις πιο πλούσιες σε βιοποικιλότητα χώρες δεδομένου ότι  παρουσιάζει μεγάλη (α) ποικιλότητα ειδών, μεγάλο αριθμό διαφορετικών φυτών και ζώων, (β) γενετική ποικιλότητα,  γενετικό πλούτο για κάθε είδος (γ) ποικιλότητα οικοσυστημάτων, με σημαντικό συνδυασμό φυτών και ζώων καθώς και τοπίων και γεωτόπων.

Η ελληνική  πανίδα αποτελείται από 30.000-50.000 είδη, που συνθέτουν έναν τεράστιο πλούτο. Από τα ζώα αυτά περίπου 2000 είναι ενδημικά, βρίσκονται δηλαδή μόνο σε ελάχιστες ή μία μόνο περιοχή. Αρκετά έχουν μείνει με πολύ μικρούς πληθυσμούς ή κινδυνεύουν με εξαφάνιση.
Από τα 6000 περίπου διαφορετικά είδη φυτών και υποειδών φυτών που απαντώνται στη χώρα μας, το 13% είναι ενδημικά, ενώ πάνω από 260 θεωρούνται ως σπάνια και απειλούμενα.

SOS εκπέμπει η πολύπαθη λίμνη Κορώνεια, η οποία βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη. Το αποκρουστικό θέαμα με τα χιλιάδες ψόφια ψάρια που είχαν ξεβραστεί γύρω από τη λίμνη (Σεπτ. 2019), ανησύχησε έντονα τον συντονιστή του Φορέα Διαχείρισης Λιμνών Κορώνειας και Βόλβης, τονίζοντας παράλληλα, ότι εδώ και περίπου δύο χρόνια μειώνεται συνεχώς η στάθμη της, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζει τα ίδια έντονα προβλήματα με πριν από λίγα χρόνια, όταν υπήρχαν τεράστιοι φόβοι ακόμα και για ξήρανσή της.

Σήμερα, όμως, πολλοί υγρότοποι είναι σε κακή κατάσταση (π.χ. λίμνη Κορώνεια) ή απειλούνται σοβαρά από λύματα, απόβλητα, υπεράντληση, αποξηράνσεις, μπαζώματα, υπολείμματα φυτοφαρμάκων και χημικών λιπασμάτων, καταπατήσεις.

Ο ποταμός Νέστος σε όλη του την διαδρομή μαγεύει από τις εναλλαγές στο τοπίο και οι φωτογράφοι δεν χάνουν την ευκαιρία να αποτυπώνουν την ομορφιά του. Οι εναέριες φωτογραφίες είναι από το Δέλτα του Νέστου, η οικολογική σημασία του οποίου είναι τεράστια. Οι επιμέρους βιότοποι που δημιουργούνται στο Δέλτα είναι όλων των τύπων που απαντώνται στους υγροτοπικούς σχηματισμούς (λιμνοθάλασσες, γλυκόβαλτοι, αλμυρόβαλτοι, καλαμιώνες, αμμοθίνες κ.ά.).

Στο βορειοδυτικό άκρο της Πελοποννήσου, από τον Πατραϊκό κόλπο έως λίγο πριν από την Κυλλήνη, βρίσκεται το Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων Κοτυχίου – Στροφυλιάς. Ένα τοπίο μοναδικής φυσικής ομορφιάς, με τις λιμνοθάλασσες Προκόπου και Αράξου από τη μια, το μεγάλο πευκοδάσος που θυμίζει αφρικανική σαβάνα στο κέντρο και τις αμμοθίνες της παραλίας Καλογριάς από την άλλη. Φιλοξενεί το μεγαλύτερο δάσος κουκουναριάς της Ελλάδας και ένα από τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη – ένας επίγειος παράδεισος 160.000 στρεμμάτων που μοιράζεται στους νομούς Αχαΐας και Ηλείας. Αποτελεί ενδιάμεσο σταθμό για αποδημητικά πουλιά, αρκετά από τα οποία θεωρούνται απειλούμενα είδη.

Ποιοι είναι οι πιο σημαντικοί υγρότοποι στη χώρα μας;

Οι 10 μεγαλύτεροι, διεθνούς σημασίας και προστατευόμενοι από την συνθήκη Ramsar υγρότοποι της Ελλάδας είναι:

O Αμβρακικός Κόλπος είναι ένας από τους μεγαλύτερους υγρότοπους της Ελλάδας και σε μέγεθος και σε σπουδαιότητα. Ενα οικοσύστημα με μεγάλη αισθητική και οικολογική αξία. Ο Κόλπος καταλαμβάνει έκταση περίπου 400 χλμ² και αποτελεί μιά κλειστή θάλασσα, η οποία περιλαμβάνει πολλούς μικρότερους υγρότοπους. Στον Αμβρακικό εκβάλλουν οι ποταμοί Λούρος και Άραχθος μεταφέροντας με τα άφθονα νερά τους και σημαντικές ποσότητες φερτών υλικών, συμβάλλοντας στο σχηματισμό ενός εξαιρετικά πολύπλοκου όσο και μοναδικού για τα ελληνικά δεδομένα, υγροτοπικού συστήματος.

Εκτός, όμως, από τους γνωστούς και μεγάλους, υπάρχει πλήθος άλλων υγροτόπων, όπως λίμνες, έλη, ποτάμια, όχθες ποταμών, αλυκές. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες απογραφές (2000), οι υγρότοποι στην Ελλάδα, μικροί ή μεγάλοι, φτάνουν τους 411 και καλύπτουν μια έκταση περίπου 2.000.000 στρεμμάτων. Όμως, η σημερινή έκταση των υγροτόπων έχει συρρικνωθεί κατά 2/3 σε σχέση με αυτή που κάλυπταν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.

Ο Αμβρακικός είναι ένας πλούσιος ψαρότοπος που φημίζεται για τις γαρίδες (τις γνωστές γάμπαρες) για τα όστρακά του, τις σαρδέλες του, τον μικρό αλλά πεντανόστιμο γαύρο του, τις κουτσομούρες, τους κέφαλους, τις γλώσσες και πολλά άλλα θαλασσινά. Ο υγρότοπος είναι επίσης ο καλύτερος χελότοπος στην Ελλάδα.

Τι μπορούμε να κάνουμε για την προστασία και βιώσιμη διαχείρισή τους;

Η Σύμβαση Ramsar αφορά κυρίως τους διεθνούς σημασίας υγροτόπους. Απαραίτητη είναι όμως η προστασία και βιώσιμη διαχείριση όλων των υγροτόπων, ασχέτως έκτασης. Η ευρωπαϊκή Οδηγία 92/43 για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας χλωρίδας και πανίδας έρχεται να διαδραματίσει αυτό το ρόλο και είναι σημαντική γιατί σχεδιάστηκε για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι οικότοποι και τα είδη της Ευρώπης, περισσότερο μέσα από μια προσέγγιση διαχείρισης και λιγότερο μέσα από μια σειρά απαγορεύσεων. Ουσιαστικά καθορίζει ένα πλαίσιο για την προώθηση δραστηριοτήτων, που επιτυγχάνουν ταυτοχρόνως την προστασία των οικοσυστημάτων μακροχρόνια, όσο και την ευημερία των τοπικών κοινωνιών, μέσα βέβαια από επιλογές.

Στις δυτικές ακτές του Θερμαϊκού κόλπου βρίσκεται ένα από τα πιο σημαντικά οικοσυστήματα της Ελλάδας, το υγροτοπικό σύμπλεγμα που περιλαμβάνει τη Λιμνοθάλασσα Καλοχωρίου, τις εκβολές του Γαλλικού ποταμού, το δέλτα του ποταμού Αξιού, καθώς και την κοίτη του έως τα σύνορα με την Π.Γ.Δ.Μ, το δέλτα του ποταμού Αλιάκμονα, τον υγρότοπο της Νέας Αγαθούπολης και τους υγροτόπους της Αλυκής Κίτρους.
• Photo Credits: Marios Dadoudis

• Με πληροφορίες Medsos, Evros Delta, Greekscapes, Δήμος Πρέβεζας